Hæstaréttarlögmennirnir Guðjón Ármannsson og Víðir Smári Petersen, skrifa í Morgunblaðið í dag um jarðakaup erlendra aðila sem hefur mikið verið í umræðunni, þar sem sitt sýnist hverjum. Margir stjórnmálamenn hafa lýst yfir áhyggjum af þróuninni, þar á meðal Sigurður Ingi Jóhannsson, samgönguráðherra, Steingrímur J. Sigfússon, forseti Alþingis og Katrín Jakobsdóttir, forsætisráðherra, sem vill takmarka aðgengi erlendra og innlendra aðila.
Breski auðjöfurinn James Ratcliffe, sem er ríkasti maður Bretlands, hefur keypt fjölda jarða í Vopnafirði og meirihlutann í Grímsstöðum á Fjöllum, ásamt Jökulsá á Fjöllum. Þá eru um 2400 jarðir í eigu fyrirtækja, eða um 30 prósent, þar sem eignarhaldið er óljóst.
Í grein tvímenninganna kemur fram að eignaréttinum fylgi ákveðinn ráðstöfunarréttur:
„Í eignarrétti manna felast margvísleg réttindi. Sá sem á land má t.d. veðsetja það og hagnýta með þeim hætti sem lög leyfa. Einn þáttur í eignarréttinum, sem nefna má ráðstöfunarrétt eiganda, felst í því að eigandi lands má ráða hvort og þá hverjum hann selur land sitt. Bann við því að selja jarðir til útlendinga felur í sér takmörkun á þessum ráðstöfunarrétti, því mögulegur kaupendahópur slíkra jarða verður minni en ella. Þessar takmarkanir á ráðstöfunarréttinum geta aftur á móti byggst á málefnalegum sjónarmiðum. Í því sambandi er gjarnan nefnd nauðsyn þess að halda landinu í byggð og að ræktarland sé í landbúnaðarnotum. Sjónarmiðum um að náttúruauðlindir safnist ekki á fárra hendur hefur jafnframt verið teflt fram.“
Í greininni kemur fram að innan tíðar verði stór hluti landsins í eigu ríkisins:
„Þegar vinnu óbyggðanefndar lýkur má búast við að allt að 40% af Íslandi verði þjóðlendur. Þjóðlendur eru í eigu íslenska ríkisins og er óheimilt að nýta auðlindir í þjóðlendum nema með leyfi forsætisráðherra. Innan þjóðlendna eru margar af helstu náttúruperlum landsins. Má þar nefna Langasjó, Þjórsárver, Þórsmörk, Hveravelli, Landmannalaugar, Öskju, Þríhnjúkagíg og alla stóru jökla landsins. Verður að telja það mikið gæfuspor að vinna við afmörkun þjóðlendna hafi verið komin svo vel á veg þegar ferðamannastraumur til landsins tók að stóraukast fyrir nokkrum árum. Ella hefði ágreiningur tengdur gjaldtöku á ferðamannastöðum orðið mun umfangsmeiri og mögulega staðið ferðaþjónustunni sem atvinnugrein fyrir þrifum. Til viðbótar eignarhaldi á þjóðlendum er íslenska ríkið helsti jarðeigandi landsins. Mun ríkið vera eigandi að u.þ.b. 450 jörðum á Íslandi og innan þess jarðasafns eru margar landmestu jarðir landsins. Sveitarfélög eiga jafnframt stærstan hluta þess lands sem er innan þéttbýlis, auk þess sem þau eiga nokkurn fjölda jarða í dreifbýli.“
„Ríkissjóður hefur á grundvelli náttúruverndarlaga, forkaupsrétt að jörðum og öðrum landareignum sem eru að hluta eða öllu leyti á náttúruminjaskrá. Þegar kemur að eignarhaldi auðlinda hefur ríkið við sölu ríkisjarða síðustu 100 árin iðulega haldið eftir tilteknum auðlindum sem eru þá enn í eigu íslenska ríkisins. Þá hefur ríki og sveitarfélögum frá árinu 2008 almennt verið óheimilt að framselja með varanlegum hætti helstu orkuauðlindir í opinberri eigu á borð við jarðhita og vatnsréttindi,“
segir í greininni.
„Samkvæmt þessu er óþarft að taka undir þær fullyrðingar sem stundum heyrast að útlendingar geti keypt upp stóran hluta Íslands eða orkuauðlinda landsins. Staðreyndin er sú að stór hluti lands og landsréttinda er í eigu íslenska ríkisins og annarra opinberra aðila. Samkvæmt 40. gr. stjórnarskrárinnar er óheimilt að selja fasteignir ríkisins nema samkvæmt sérstakri lagaheimild. Ef ráðherra tekst að afla slíkrar heimildar með lögum er honum skylt, á grundvelli laga um opinber fjármál, að selja eignina í opnu söluferli þar sem leggja skal m.a. áherslu á gagnsæi, jafnræði og hagkvæmni. Sambærilegar skyldur hvíla á ráðherra við sölu ríkisjarða. Jafnvel þótt landið sjálft sé selt er ráðherra eftir sem áður óheimilt að selja helstu auðlindir með landinu. Af þessu leiðir að staða íslenska ríkisins sem landeiganda er afar sterk og gildandi löggjöf er þannig úr garði gerð að hún veitir ríkinu úrræði til að bregðast við aðilaskiptum að landi sem hefur sérstakt gildi fyrir almenning.“
„Á hinn bóginn er ekki þar með sagt að löggjöfin sé hnökralaus. Í tilviki kaupa erlendra aðila á hefðbundnum bújörðum verður vart ætlað að þeir telji sig hafa sérstaka hagsmuni af ræktarlandi, enda sýna dæmin að áhugi þeirra snýr fyrst og fremst að jörðum sem hafa yfir að ráða lax- og silungsveiðiréttindum. Að lögum er ekkert því til fyrirstöðu, umfram það sem leiðir af almennum takmörkunum um eignarhald erlendra manna að fasteignum hér á landi, að einstök veiðifélög komist að fullu undir yfirráð erlendra aðila. Erlendum aðilum nægir raunar að eignast meirihluta atkvæðisréttar í veiðifélaginu, því almennt gildir sú regla í slíkum félögum að meirihlutinn ræður og minnihlutavernd er fremur fábrotin, þó að einhver sé. Samkvæmt lögum um lax- og silungsveiði er óheimilt að kaupa veiðiréttinn einan og sér og verður því almennt að kaupa land sem liggur að viðkomandi veiðivatni til þess að öðlast veiðirétt. Landbúnaðarhagsmunir búa fyrst og fremst að baki þessu banni og má segja að tvenns konar rök hafi verið fyrir því færð. Annars vegar hefur verið talið að það rýri landgæði landbúnaðarjarðar um of ef veiðiréttur er skilinn sérstaklega frá henni og hins vegar að hagkvæmni búrekstrar sé betur tryggð þegar land og landgæði eru á sömu hendi. Ólíklegt er að þeir sem stóðu fyrir þessari lagasetningu fyrir tæpri öld hafi áttað sig á því að bannið kynni að leiða til uppkaupa á jörðum. Þeir erlendu aðilar sem aðeins hafa áhuga á lax- og silungsveiðiréttindum verða hinsvegar vegna bannsins að kaupa viðkomandi jarðir þó svo óvíst sé að þeir hafi nokkurn áhuga á því að kaupa landið sérstaklega. Að okkar mati kunna að vera úrræði til að bregðast við þessari stöðu sérstaklega, m.a. með breytingum á lögum um lax- og silungsveiði, og koma í veg fyrir að aðilar nái yfirráðum í veiðifélögum án þess að eiga fasta búsetu á viðkomandi svæði. Í síðari grein undirritaðra verður nánar rætt um eignarhald lands og þau úrræði sem koma til greina til að bregðast við aðilaskiptum og uppkaupum á landi.“
