Hæstiréttur Íslands kallar eftir trausti og virðingu eins og allir dómstólar hljóta að gera. Traust og virðing eiga hins vegar eingöngu að ráðast af verkum dómstólsins sem í hlut á. Í vissum tilvikum hefur staðið svo á að Hæstiréttur hefur með verkum sínum og framkomu beinlínis skaðað ímynd sína í huga almennings. Það er afleitt að svo skuli hafa til tekist.
Sjónarmið sem virðast helgast af eigin hagsmunum og valdabaráttu hafa á stundum virst illu heilli hafa ráðið gjörðum réttarins. Tökum dæmi sem stingur illilega í augun.
Lagareglur kveða svo á að dómari sé vanhæfur til meðferðar máls ef „fyrir hendi eru atvik eða aðstæður sem eru fallnar til að draga óhlutdrægni hans með réttu í efa“. Í réttarframkvæmd hefur verið viðurkennt að dómari verði vanhæfur til meðferðar máls ef svona aðstæður eru fyrir hendi, þó að ekki liggi beinlínis fyrir að þær leiði í reynd til hlutdrægni hjá honum. Áherslan liggur á traustið sem málsaðilar og raunar allur almenningur verður að geta borið til dómstólanna.
Öllum er ljóst að dómari er vanhæfur til að dæma í máli félags sem hann á sjálfur hlut í. Hið sama gildir ef sakarefni máls snertir slíkt félag á þann veg að hætta geti talist á hlutdrægni dómara við meðferð málsins. Ef dómari hefur til dæmis tapað fé við fall banka getur hann ekki talist hæfur til að dæma í máli þar sem stjórnendur banka eru dregnir til refsiábyrgðar fyrir atvik sem eiga að hafa valdið þessum skaða.
Seint á árinu 2016 komu fram upplýsingar á opinberum vettvangi sem sýndu að sumir dómarar Hæstaréttar hefðu átt umtalsverðar peningaeignir sem fóru forgörðum við bankahrunið. Samt höfðu einhverjir þeirra tekið sæti í refsimálum gegn bankamönnum, þar sem krafist hafði verið refsinga yfir þeim vegna falls bankanna, og tekið þar þátt í að fella þunga fangelsisdóma yfir þessum mönnum. Það er eins og dómararnir, sem samkvæmt lögum eiga sjálfir að gæta að hæfi sínu, hafi talið að enginn myndi frétta af þessum hagsmunatengslum.
Þegar upplýsingarnar komu fram varð vitaskuld uppi fótur og fit. Að vísu skorti verulega á að nægilegar upplýsingar lægju fyrir til að unnt væri að útbúa excelskjal með yfirliti yfir dómarana og hugsanlegt vanhæfi þeirra í þegar dæmdum málum, en samning slíkra skjala hefur notið velþóknunar dómara í öðrum tilvikum. Upplýsingar um þetta voru nauðsynlegar fyrir sakborninga sem dæmdir höfðu verið. Hæstiréttur setti þá sjálfur reglur um birtingu á upplýsingum um fjármálatengsl dómara, en aðeins til framtíðar, þ.e. eftir 1. janúar 2017. Tekið var samt fram að menn gætu fengið upplýsingar um þetta efni aftur í tímann með því að spyrjast sérstaklega fyrir um það. Fólst auðvitað í þessu viðurkenning af hálfu dómsins á að upplýsingar um þetta efni skiptu máli við mat á vanhæfi dómara, þó að sú viðurkenning hafi svo sem verið óþörf.
Einu var samt haldið undan. Ekki var talin þörf á að veita upplýsingar um eign dómara í verðbréfasjóðum og skipti þá ekki máli þó að viðkomandi sjóður hefði átt verulega hlutabréfaeign í banka eða bönkum. Þessi undarlega undantekning rataði síðan inn í reglur nr. 1165/2017 „um aukastörf héraðsdómara, landsréttardómara og hæstaréttardómara og eignarhlut þeirra í félögum og atvinnufyrirtækjum og skráningu þeirra“. Þessar reglur voru settar í desember 2017 af nefnd um dómarastörf sem kunnugir vita að lýtur vilja fyrirsvarsmanna í Hæstarétti.
Niðurlagsákvæði 7. gr. þessara reglna hljóðar nú svo: „Leggi dómari fé í fjárfestingasjóð, verðbréfasjóð eða sambærilegan sjóð sem veitir dómara hlutdeild í sjóði um sameiginlega fjárfestingu, samanber lög nr. 128/2011 um verðbréfasjóði, fjárfestingasjóði og fagfjárfestasjóði, er honum ekki skylt að tilkynna nefnd um dómarastörf þá ráðstöfun fjár.“
Þetta þýðir á mannamáli að dómara er óskylt að greina frá eign í hlutafélagi ef eignaraðild hans er óbein, þ.e.a.s. verðbréfasjóður, sem dómarinn á hlut í, er skráður eigandi bréfanna. Í þessu felst þá einnig að málsaðili í dómsmáli getur ekki knúið fram upplýsingar um þetta með sérstökum fyrirspurnum til réttarins.
Hvernig stendur á þessum æfingum? Ætli ekki sé ljóst að dómari getur haft beinna hagsmuna að gæta af fjárhagslegri stöðu hlutafélags, sem hann á hlut í, þó að eignarhaldið sé í gegnum verðbréfasjóð? Vitaskuld. Sú skýring var gefin á þessari reglu, þegar hún var sett, að dómari sem ætti í slíkum sjóði færi ekki með atkvæðisrétt í viðkomandi hlutafélagi á grundvelli hlutabréfanna! Hvaða máli ætli það skipti? Hlýtur hæfi dómarans til að dæma í málum sem snerta hagsmuni hlutafélagsins ekki einfaldlega að ráðast af því hvort hann hefur haft hagsmuni af afkomu þess? Auðvitað.
Einhver gæti haldið að vilji dómara ætti að standa til þess að aðilar dómsmála skuli eiga óheftan aðgang að upplýsingum um alla hugsanlega hagsmuni dómaranna af úrslitum máls. Aðilarnir geti þá sjálfir lagt mat á, hvort slíkar upplýsingar gefi þeim tilefni til að krefjast þess að dómarar víki sæti. Hvers vegna í ósköpunum er þessi furðulega undantekning sett í reglurnar? Mig grunar að ástæðan hafi verið sú, að einhverjir dómaranna hafi fyrir bankahrunið átt jafnvel stórfellda hagsmuni af svona óbeinni hlutabréfaeign í bönkunum, sem hafi glatast þeim í hruninu. Reyndar komu fram upplýsingar sem bentu sterklega til þess að svo hefði staðið á um suma dómarana, og þá kannski ekki um annan frekar en foringjann í hópnum, fyrrverandi forseta réttarins (til ársloka 2016). Kannski hafa þeir þá beinlínis verið reiðir bankamönnum vegna slíks tjóns og viljað láta þá „finna fyrir því“. Það hafði að minnsta kosti verið gert svikalaust, m.a. með því að breyta efnisinnihaldi refsiákvæða til þess að unnt væri að láta þau ná til þessara sakborninga. Þá þurfti að gæta þess að réttur sakborninganna til upplýsinga næði hreint ekki til upplýsinga um þessa hagsmuni. Þess vegna hafi þessi undarlega undantekningarregla verið sett.
Dómstóll, sem hagar sér svona, mun seint öðlast það traust og virðingu sem dómararnir hljóta að óska eftir.
Jón Steinar Gunnlaugsson lögmaður
