Jónas Kristjánsson, fyrrum ritstjóri, lést á hjartadeild Landspítalans þann 29. júní, 78 ára að aldri. Er hann gjarnan nefndur faðir frjálsrar blaðamennsku á Íslandi.
Fjölmargir minnast Jónasar í Morgunblaðinu í dag, þar á meðal Sveinn R. Eyjólfsson, en leiðir þeirra lágu fyrst saman árið 1959 og áttu þeir síðar eftir að marka djúp spor í sögu fjölmiðlunar á Íslandi:
„Félagi minn í leik og starfi í tæp 60 ár, Jónas Kristjánsson ritstjóri, er allur.
Við supum marga fjöruna saman á löngum tíma. Kynntumst við sumarstörf í virkjunum við Sogið 1959, en hófum samstarf við blaðaútgáfu á fyrri hluta árs 1968. Þá gekk ég til liðs við Dagblaðið Vísi, sem framkvæmdastjóri, að áeggjan Jónasar, sem þá hafði ritstýrt blaðinu um nokkurn tíma. Sú saga öll hefur verið sögð á öðrum stað.
Jónas Kristjánsson var um margt óvenjulegur maður. Hann gekk til allra verkefna sinna af ástríðufullri atorku. Hefði í rauninni orðið í fremstu röð á hvaða sviði, sem hann hefði kosið að hasla sér völl á, hvort sem var í hugvísindum eða raunvísindum. Af slíkri nákvæmni sinnti hann öllum sínum verkefnum. Mér eru nokkur þeirra minnisstæð. Fyrst er að nefna golfið. Það er ekki á margra vitorði að Jónas tók að leika golf á fyrstu samstarfsárum okkar. Hann gekk til þessarar íþróttar af miklum krafti og fór jafnvel í golf upp úr kl. 6 á morgnana og hafði leikið nokkra hringi áður en hann fór til vinnu sinnar á blaðinu, en þar var hann ævinlega mættur fyrir kl. 8 á morgnana, fyrstur manna. Golfástríðan og þekking Jónasar á íþróttinni var orðin svo mikil að sú spurning hvarflaði að mér um tíma, hvort Jónas Kristjánsson hefði ekki örugglega fundið upp golfíþróttina. Að nokkrum tíma liðnum sögðu fætur hans hingað og ekki lengra. Voru ekki viðbúnir þessu óvænta og óundirbúna álagi. Setti Jónas þá golfsettið inn í geymslu og tók til við önnur áhugamál.
Það voru matur og vín. Jónas hafði oft orðið þess var á hinum ýmsu ferðum sínum á fundi og ráðstefnur með erlendum starfsbræðrum, að mikið var talað um mat og vín og stundum af allnokkurri þekkingu, þegar menn sátu saman að kvöldi að lokinni dagskrá. Jónas byrjaði á vínunum. Hófst nú mikil rannsóknarvinna á öllu er að vínum sneri, þar með talin ræktun vínberja og framleiðslu vína í öllum helztu vínræktarhéruðum heimsins. Jónas heimsótti flesta þessa staði og kynnti sér framleiðsluna í öllum atriðum. Sneri sér síðan að ríkisrekinni einkasölu vína hér á landi. Skoðaði af mikilli nákvæmni víninnkaup og sölu ÁTVR á vínum og þótti ekki mikið til koma. Ekki væri unnið þar af nægilegri nákvæmni og þekkingu á verkefninu.
Hófst þá vínsmökkunin. Fór sú athöfn fram á heimili þeirra Kristínar að Fornuströnd á laugardögum kl. 16 í einn vetur. Rannsakaðar eru fimm tegundir af rauðvíni og fimm af hvítvíni í hvert skipti. Vínin sett á borð og hólkur yfir hverja flösku svo smakkarar sæju ekki tegundaheiti. Þá fékk hver þátttakandi sérstök eyðublöð sem Jónas hafði útbúið og látið prenta, þar sem menn skyldu gefa hinum ýmsu eiginleikum vínanna einkunnir. Þetta var mikil nákvæmnisvinna og fylgdu auðvitað með litlar fötur, sem þátttakendur skyldu spýta í, svo ekki þyrfti að kyngja þessum ósköpum með fyrirsjáanlegum afleiðingum. Við hjónin entumst í nokkur skipti við þessa iðju en þá komu aðrir vinir í okkar stað. Árangur þessa framtaks varð auðvitað til þess að innkaupastefna ÁTVR breyttist til hins betra, enda birti ritstjórinn árangur smakksins jafnóðum í blaði sínu. Hefur ÁTVR síðan á að skipa færustu sérfræðingum í vínum bæði við innkaup og afgreiðslu. Og fullyrða má að þetta framtak Jónasar hafði raunveruleg áhrif á möguleika kaupenda til að fá boðleg vín á boðlegu verði í Vínbúðunum.
Næst snéri Jónas sér að matar- og veitingahúsamenningunni. Tók að kynna sér allt er laut að matseld og framreiðslu á mat í veitingahúsum borgarinnar. Gekk að þessu verki með sama hætti, þ.e. mikilli elju og ástríðu. Birti síðan niðurstöður sínar jafnóðum í sérstökum þáttum um veitingahús. Hef ég fyrir því traustar heimildir að mikill titringur hafi orðið í eldhúsum veitingahúsanna, þegar fréttist af Jónasi og frú í salnum. Eitt nýopnað veitingahús í miðborginni fékk slíka útreið hjá ritstjóranum að þeir kusu að loka staðnum og byrja upp á nýtt síðar, undir öðru nafni.
Nú sneri Jónas sér að ferðabókum í samstarfi við Þorstein heitinn Thorarensen bókaútgefanda og fyrrverandi samstarfsmann á Vísi. Tók Jónas til við að kynna sér öll beztu hótel og veitingastaði í helztu stórborgum heimsins. Svo og alla þekkta staði viðkomandi borgar sem vert væri fyrir ferðamenn að skoða. Þetta var viðamikið verk og urðu af margar bækur í handhægu broti og vel myndskreyttar. Allar myndir í bókunum tók Kristín Halldórsdóttir. Þakklátir íslenskir ferðamenn tóku þessum bókum mjög vel og hafa þær verið endurprentaðar og endurútgefnar um nokkurra ára skeið.
Þegar þarna var komið sögu höfðu þau Jónas og Kristín snúið sér að hestamennsku, að áeggjan okkar Auðar. Þegar Jónas hafði keypt nokkra reiðhesta og hesthús í Víðidal tók hann til við að kynna sér ættir og uppruna hrossa sinna. Ekki lét hann þar við sitja heldur hóf að kynna sér og rannsaka ættir og uppruna allra helztu gæðinga landsins, bæði ræktunarmera og stóðhesta. Hófst þar með nýr kafli í starfi vísindamannsins Jónasar Kristjánssonar. Og enn voru verk hans gefin út á prenti. Um a.m.k. tíu ára skeið voru gefin út eftir hann fjöldi mikilla bóka um ættir og uppruna íslenzkra hrossa með nákvæmum ættartölum og fjölda fallegra mynda. Hefði slík rannsóknarvinna, ein og sér, örugglega þótt boðlegt ævistarf venjulegra manna. Sem Jónas var auðvitað ekki.
Þau hjón taka nú að stunda ferðalög á hestum um hálendi Íslands. Fannst Jónasi vanta heildstæðar upplýsingar um reiðleiðir á Íslandi, bæði að fornu og nýju. Hófst nú vinna við að rannsaka öll finnanleg gögn um reiðleiðir og koma í aðgengilegt form. Afrakstur þeirrar vinnu varð mikil bók, mörg hundruð blaðsíður í stóru broti, með nákvæmum kortum og öllum fáanlegum upplýsingum um 1.001 reiðleið á Íslandi, allt frá landnámi til okkar daga. Mun sú bók lengi í hávegum höfð af íslenzkum hestamönnum.
Ég hef kosið að fjalla hér um aðra hlið á Jónasi Kristjánssyni ritstjóra fremur en þá sem þekktari er, þ.e. blaðamennskuna. Munu örugglega einhverjir starfsbræður hans eða systur gera þeim málum skil.
Við Auður Eydal viljum að lokum þakka Jónasi Kristjánssyni fyrir langa samfylgd, allt frá árinu 1959, eins og áður sagði. Einnig konu hans Kristínu Halldórsdóttur, sem kom inn í hópinn nokkrum árum síðar, en hún lézt fyrir tveimur árum. Kristín var náinn samstarfsmaður Jónasar alla tíð.
Sveinn R. Eyjólfsson.“
Ellert B. Schram minnist Jónasar með hlýhug, en þeir unnu saman í sextán ár á DV. Ellert segir að Jónas hafi verið ritstjóri „par excellence“:
„Við Jónas skiptum með okkur verkum en ég get glaður viðurkennt, að öll forysta og framfarir voru í höndum Jónasar. Hann var ritstjóri „par excellence“ í skipulagi og efnisvali, og bestur var hann í leiðaraskrifum sínum, óhræddur og djarfur. Hlífði engum, hvass og harður í horn að taka. Það var mikil og góð reynsla að starfa með honum og það var vinátta á milli okkar, sem ég naut og þakka fyrir. Jónas kom alltaf fram við mig og aðra af hreinskilni, var heilsteyptur í skoðunum og nýtti stöðu sína sem ritstjóri, til að koma fram afstöðu, gagnrýni og athugasemdum, sem áttu erindi til samfélagsins. Þessu hélt hann raunar áfram á netinu og Fésbókinni eftir að hann lét af störfum og allt fram til síðustu stundar. Á sama tíma, þeim árum sem ég starfaði með Jónasi, var vinátta með okkur, hann var öðlingur heim að sækja, skemmtilegur í tveggja manna tali, glaðvær og góður í framkomu og samskiptum. Jónas stækkaði sjóndeildarhringinn, minnti á hinar hliðarnar, tjáði sig af eindrægni og sagði það sem honum fannst. Hvort sem það féll í kramið eða styggði og storkaði samferðamönnum hans. Áhrif skrifa Jónasar voru ótvíræð og beinskeytt. Jónas Kristjánsson er meðal þeirra manna og kvenna, sem höfðu áhrif, sem áttu erindi og hægt var að bera virðingu fyrir manndómi hans og sjónarmiðum. Jónas var klettur, Jónas var staðfastur, Jónas var frábær hugsuður.“
Þá skrifar Ómar Ragnarsson um að stórt skarð sé höggvið í raðir varðmanna íslenskunnar:
„Íslensk tunga á undir högg að sækja. Enskan sækir á og undanhaldið gagnvart henni er samofið vaxandi rökleysu og málalengingavaðli. Stórt skarð er höggvið í raðir öflugustu varðmanna tungunnar með fráfalli Jónasar Kristjánssonar. Ég naut þeirra forréttinda að vera samstarfsmaður hans þegar hann var ritstjóri Skólablaðs MR og hóf glæsiferil sinn sem yfirburðamaður í blaðamennsku. Þá bundust þau bönd milli okkar sem styrktust meðan báðir lifðu. Ef hægt er að tala um meistara meitlaðs máls var Jónas sá maður. Um það báru fínyddaðir og skarpir bloggpistlar hans vott allt til enda. Ekki orði ofaukið þegar brugðið var stílvopni og brandi hins ritaða orðs af tærri bardagalist ástríðufulls hugsjónamanns. Skýrt og skorinort. Stutt og hnitmiðað. Beinskeytt og tæpitungulaust, svo að sumum þótti kannski stundum nóg um hjá hinum gunnreifa snillingi. Smá dæmi um kröfur hans um hnyttni skal nefnt úr kennslu hans í háskólanum. Jónas tók bresku blöðin á beinið fyrir óþarfa málalengingar í fréttafyrirsögnum um fæðingu í konungsfjölskyldunni. „Allar of langar“, sagði Jónas. Líka stysta fyrirsögnin: „It’s a boy.“ „Það er hægt að stytta hana um helming og stækka stafina tvöfalt í: “Oh, boy!““ Já, það var bara einn Jónas Kristjánsson.“
Jón Baldvin Hannibalsson segir Jónas hafa verið óumdeilanlegan frumkvöðul í fjölmiðlun á Íslandi, sem aldrei hafi látið beygja sig til hlýðni:
„Jónas Kristjánsson var einn hinna fáu útvöldu, sem settu sterkan svip á samtíð sína. Hann var óumdeilanlega frumkvöðull í íslenskri fjölmiðlun og vissulega umdeildur sem slíkur. Samstarf hans og Sveins Eyjólfssonar á Dagblaðinu vakti storma og stríð. Eftir á að hyggja táknaði það kaflaskipti í sögu íslenskrar fjölmiðlunar. Stríðið sem geisaði á bak við tjöldin um yfirráð yfir DV er lærdómsríkur kafli í fjölmiðlasögunni. Sú saga snýst um það, hvernig áhrifarík öfl í viðskiptalífinu – í nánum tengslum við ráðandi flokk fjármagnseigenda – svífast einskis til að kaupa sér völd og áhrif og tryggja eigin hagsmuni. Jónas – með Svein að bakhjarli – bauð þessum öflum birginn. Frjáls fjölmiðlun er súrefnisgjafi lýðræðisins. Það fyrsta sem spilltir valdhafar í þjónustu auðræðis gera, er að þagga niður í gagnrýnisröddum – mýla fjölmiðlana. Þetta er að gerast bæði í Bandaríkjum Trumps og Rússlandi Putins, í Austur-Evrópu og Tyrklandi. Þessarar tilhneigingar gætir um allan heim – líka hér á landi. Lýðræðið er á undanhaldi. Andstaða þess – auðræðið – er í sókn. Jónas Kristjánsson var lýsandi dæmi um öflugan þjóðfélagsgagnrýnanda í krafti frjálsrar fjölmiðlunar. Hann var frumkvöðull og brautryðjandi. Það var hart að honum sótt, en hann lét aldrei beygja sig til hlýðni. Hann er og verður lýsandi fyrirmynd nýrrar kynslóðar fjölmiðlafólks, sem á að standa vaktina um virkni lýðræðisins á komandi árum. Munu arftakar hans hafa til að bera sama kjark og úthald og Jónas Kristjánsson sýndi alla tíð í lífi sínu og starfi? Við eigum honum skuld að gjalda. Það verður ekki heiglum hent að halda uppi merki hans.“
