Vilhjálmur Bjarnason, formaður Verkalýðsfélags Akraness, gagnrýnir uppfærð neysluviðmið Velferðarráðuneytisins harðlega í pistli á heimasíðu félagsins. Nýtt og uppfært neysluviðmið sem unnið var af Rannsóknarstofnun Háskóla Íslands, var kynnt á fundi í stjórnarráðinu á mánudag og blöskrar Vilhjálmi að lækka eigi viðmiðið milli ára:
„Það stórundarlega í þessu öllu saman er að nú komast þeir aðilar sem reikna út þetta neysluviðmið að því að hið dæmigerða neysluviðmið lækki á milli áranna 2017 og 2018 um 30.657 krónur eða sem nemur 14,7% Já núna á framfærsluviðmið Velferðarráðuneytisins að lækka um rúmar 30 þúsund krónur á milli ára eða úr 223.046 kr. í 192.389 kr. en hér er um dæmigert neysluviðmið hjá einstaklingi að ræða. En rétt er að geta þess að ekki er um húsnæðiskostnað að ræða í þessu neysluviðmiði sem er reyndar gjörsamlega óskiljanlegt enda húsnæðiskostnaður einn dýrasti neysluþáttur hvers einstaklings og hverrar fjölskyldu.“
Vilhjálmur veltir vöngum fyrir ástæðunni fyrir lækkuninni og spyr hvort orðræða verkalýðshreyfingarinnar hafi haft þessu áhrif:
„Vissulega veltir formaður Verklýðsfélags Akraness því fyrir sér hvort ástæðan sé sú að verkalýðshreyfingin hafi ítrekað verið að benda á þá bláköldu staðreynd að lágmarkslaun og bætur almannatrygginga séu langt undir framfærsluviðmiðum sem Velferðarráðuneytið hefur gefið út og því sé eina leiðin að lækka neysluviðmiðið með einhverjum nýjum aðferðum! Það er allavega stórundarlegt að þegar kostnaður heimila og einstaklinga hefur verið að hækka á milli ára þá komist þeir aðilar sem reikna út þetta neysluviðmið að því að það hafi lækkað. Óskiljanlegt!“
Vilhjálmur gagnrýnir sérstaklega að húsnæðisliðurinn sé ekki hafður til grundvallar, þar sem hann sé dýrasti kostnaðarliður flestra heimila:
„Hví í ósköpunum er það gert? Og núna verður Alþýðusamband Íslands að krefjast þess að húsnæðiskostnaður verði tekinn allur inn í heildarneysluviðmið og þar þarf að horfa til þeirra sem eru á leigumarkaði á höfuðborgarsvæðinu og á landsbyggðinni. Einnig þarf að hafa inn í húsnæðiskostnað þeirra sem búa í eigin húsnæði bæði á landsbyggðinni og á höfuðborgarsvæðinu. Formaður ítrekar það að þessi tilraun stjórnvalda til að hafa áhrif á neysluviðmið með því að lækka það á milli ára er að mati hans aumkunarverð tilraun til að slá á kröfur verkalýðshreyfingarinnar um hækkun lægstu launa. Allavega hefur formaður VLFA ekki nokkra aðra skýringu á því að neysluviðmið sé að lækka um 30 þúsund á mánuði og það á sama tíma og vöruverð hefur hækkað töluvert eins og neysluvísitalan staðfestir!“
Á vef velferðarráðuneytisins má nálgast reiknivél þar sem hægt að reikna út tvenns konar neysluviðmið fyrir íslensk heimili. Eftir að notandi hefur sett inn upplýsingar um fjölskyldustærð og búsetu reiknar vélin viðmiðunarútgjöld. Einnig geta notendur fært inn raunkostnað fyrir einstaka útgjaldaliði og þannig nýtt reiknivélina til að smíða útgjaldaáætlun fyrir eigið heimili.
Um neysluviðmiðin segir á vef velferðarráðuneytisins:
„Í febrúar 2011 lagði velferðarráðherra fram skýrslu sérfræðingahóps um neysluviðmið fyrir heimili á Íslandi. Skýrslan var lögð fram til almennrar kynningar og umræðu og birt á vef ráðuneytisins ásamt reiknivél þar sem einstaklingar gátu mátað sig að neysluviðmiðunum í samræmi við eigin aðstæður. Á vefnum var einnig unnt að senda ráðuneytinu athugasemdir og ábendingar varðandi viðmiðin. Í ljós kom að þær ábendingar sem ráðuneytinu bárust lutu að lang mestu leyti að kostnaði vegna húsnæðis. Þá hafði engin hinna norðurlandaþjóðanna búið til viðmið vegna húsnæðiskostnaðar og var sú ákvörðun tekin við uppfærslu viðmiðanna árið 2012 að fella húsnæðiskostnað út úr íslensku neysluviðmiðunum. Við það fækkaði neysluviðmiðsflokkum í 12 í stað 15 áður, þar sem þrír flokkar fjölluðu um kostnað vegna húsnæðis.
Dæmigert viðmið á að endurspegla og gefa sem heildstæðasta mynd af útgjöldum íslenskra heimila. Fyrir flesta útgjaldaflokka er dæmigert viðmið reiknað þannig, að fyrst eru lægsti og hæsti útgjaldafjórðungarnir, miðað við heildarútgjöld, teknir út og síðan miðgildi útgjalda fyrir hvern útgjaldaflokk reiknað. Þessu til viðbótar er kostnaður vegna reksturs bifreiða og skólatengdur kostnaður barna reiknaður sérstaklega. Hér er því hvorki um lágmarks- né lúxusviðmið að ræða. Grunnviðmiðið hins vegar gefur vísbendingar um hvað fólk þarf að lágmarki til að framfleyta sér. Gert er ráð fyrir að raunkostnaður sé notaður vegna húsaleigu, viðhaldskostnaðar og rafmagns og hita. Framfærsluviðmið Umboðsmanns skuldara er skammtímaviðmið byggt á neysluviðmiðunum og er birt á vefsíðu Umboðsmanns skuldara og notað til að meta fjárhagsstöðu umsækjenda um þjónustu.
Neysluviðmiðin eru nú uppfærð í sjötta sinn á vef velferðarráðuneytisins eftir upprunalega birtingu árið 2011. Neysluviðmiðin eru að þessu sinni uppfærð á grunni rannsóknar Hagstofu Íslands á útgjöldum heimilanna, en skv. áætlun er uppfærslan með þeim hætti þriðja hvert ár. Hin árin eru þau uppfærð skv. vísitölu neysluvöruverðs. Uppfærslan leiðir í ljós lækkun á nokkrum útgjaldaflokkum neysluviðmiðanna, sem skýrist að stærstum hluta af lækkun vegna útgjaldaflokksins ökutæki og samgöngur, en einnig hafa útgjöld vegna fatnaðar og skóbúnaðar lækkað, sem og til heimilisbúnaðar, síma og fjarskipta og tómstunda. Lækkun er mismunandi eftir neysluflokkum og heimilisgerðum. Ástæður þessa eru margþættar, má þar m.a. nefna litla verðbólgu eða verðhjöðnun í sumum neysluflokkum. Skattalækkanir hafa haft áhrif, svo sem lækkun virðisaukaskatts á fatnað og lækkun vörugjalda. Skýringar má e.t.v. einnig leita í því að neysluviðmiðin voru í upphafi unnin á grunni útgjaldarannsóknar Hagstofunnar árin 2003-2008, en þá var neysla í hámarki á Íslandi, á árunum fyrir hrun. Breytt neyslumynstur sem birtist í neysluviðmiðunum kemur því ekki á óvart.
Til samræmis við aðferðafræði sem tíðkast víða erlendis við uppfærslu neysluviðmiða, t.a.m. í Bandaríkjunum, er viðmiði haldið óbreyttu frá fyrri tímapunkti ef verðvísitala er lægri en hún var á fyrri tímapunkti.
Tilgangurinn með smíði neysluviðmiða er að veita heimilum í landinu aðgang að viðmiðum sem þau geta haft til hliðsjónar þegar þau áætla eigin útgjöld, auk þess sem slík viðmið geta nýst við fjármálaráðgjöf fyrir einstaklinga og verið grunnur að ákvörðunum um fjárhæðir sem tengjast framfærslu. Dæmigerða viðmiðið er hvorki endanlegur mælikvarði á hvað sé hæfileg neysla né mat á því hvað einstaklingar og fjölskyldur þurfa sér til framfærslu. Grunnviðmið var hins vegar þróað með það í huga að sjá að því hvað einstaklingar og fjölskyldur þurfa sér til framfærslu.
Samkvæmt lögum um neytendalán, sem samþykkt voru á Alþingi 18/3 2013, eru grunnviðmiðin í neysluviðmiðunum notuð sem lágmarksviðmið við framkvæmd greiðslumats skv. nýjum lögum um neytendalán, sem samþykkt voru á Alþingi 18/3 2013. Rétt er að benda á að allur kostnaður vegna húsnæðis og rekstur bifreiðar er ekki innifalinn í grunnviðmiði, þó reiknað sé með kostnaði vegna almenningssamgangna. Gert er ráð fyrir að raunkostnaður sé notaður vegna húsaleigu, viðhaldskostnaðar og rafmagns og hita.
Við gerð viðmiðanna var stuðst við rannsókn Hagstofunnar á útgjöldum heimilanna. Beitt var svonefndri útgjaldaaðferð þar sem byggt er á upplýsingum um raunveruleg útgjöld íslenskra fjölskyldna. Útgjöldin eru nú sundurliðuð í 12 útgjaldaflokka, í stað 15 útgjaldaflokka áður. Í hverjum útgjaldaflokki er tekið miðgildi útgjalda sem felur í sér að helmingur heimila er með jafnhá eða lægri útgjöld í viðkomandi útgjaldaflokki. Flokkarnir eru þessir: 1) Matur, drykkjarvörur og aðrar dagvörur til heimilishalds; 2) föt og skór; 3) heimilisbúnaður; 4) raftæki og viðhald raftækja; 5) lyf, lækningavörur og heilbrigðisþjónusta; 6) sími og fjarskipti; 7) menntun og dagvistun; 8) veitingar; 9) önnur þjónusta fyrir heimili; 10) tómstundir og afþreying; 11) ökutæki og almenningssamgöngur; 12) annar ferðakostnaður. Liðirnir húsaleiga/reiknuð húsaleiga; viðhaldskostnaður húsnæðis og rafmagn og hiti eru ekki inni í íslensku neysluviðmiði eftir uppfærslu þess í maí 2012.
Áhersla var lögð á að viðmiðin gæfu sem heildstæðasta mynd af útgjöldum fjölskyldna. Hjá nágrannaþjóðum okkar er algengt að húsnæðisútgjöld séu undanskilin við gerð neysluviðmiða með þeim rökum að sá kostnaður sé of breytilegur til þess að setja megi raunhæf viðmið og á hið sama við hér á landi. Þar sem neysluviðmiðun byggja á ráðstöfunartekjum, koma greiðslur beinna skatta og opinberra gjalda ekki inn í útreikning neysluviðmiða.
Dæmigert viðmið á að endurspegla og gefa sem heildstæðasta mynd af útgjöldum íslenskra heimila. Hér er því hvorki um lágmarks- né lúxusviðmið að ræða. Dæmigert viðmið fyrir útgjöld einstaklings með engin börn sem býr á höfuðborgarsvæðinu er 222.764 krónur. Dæmigert viðmið fyrir útgjöld hjóna með tvö börn sem búa á höfuðborgarsvæðinu með annað barnið á leikskóla, en hitt í grunnskóla þar sem keyptar eru skólamáltíðir og frístundavistun er 494.821 krónur. Nokkur lækkun útgjalda er frá síðustu útgáfu neysluviðmiða , en hún er mismunandi eftir heimilsgerðum og útgjaldaflokkum.
Grunnviðmið á að gefa vísbendingu um hver geti verið lágmarksútgjöld í ákveðnum útgjaldaflokkum. Við gerð þess var horft til útgjaldadreifingar í neyslukönnun Hagstofunnar. Í grunnviðmiði er ekki reiknaður kostnaður vegna bifreiðar, en strætókort reiknað á hvern fjölskyldumeðlim. Samkvæmt þessu er grunnviðmið fyrir útgjöld einstaklings sem býr á höfuðborgarsvæðinu 96.871 kr. Grunnviðmið fyrir útgjöld hjóna með tvö börn sem búa á höfuðborgarsvæðinu með annað barnið á leikskóla, en hitt í grunnskóla þar sem keyptar eru skólamáltíðir og frístundavistun er 323.404 krónur. Nokkur lækkun útgjalda er frá síðustu útgáfu neysluviðmiða , en hún er mismunandi eftir heimilsgerðum og útgjaldaflokkum.
Vinna við gerð neysluviðmiðanna hófst í júní 2010. Félags- og tryggingamálaráðuneytið setti á fót stýrihóp um verkefnið, skipuðum fulltrúum frá ráðuneytinu, Umboðsmanni skuldara, Sambandi íslenskra sveitarfélaga og Velferðarsviði Reykjavíkurborgar. Rannsóknaþjónustu Háskólans í Reykjavík í samstarfi við Rannsóknastofnun í barna- og fjölskylduvernd við Háskóla Íslands var falið að vinna þá rannsókn sem skýrslan byggist á.“
